کم‌خونی یک مشکل جهانی است که حدود یک سوم جمعیت را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این عارضه در همه مراحل زندگی ممکن است اتفاق بیفتد: کودکان ۰ تا ۵ سال، زنان در سنین بارداری و زنان باردار افرادی هستند که بیش از سایرین در معرض خطر اند. براساس آمار سازمان بهداشت جهانی نیمی از موارد کم‌خونی مربوط به فقر آهن است.

آهن یک ماده معدنی ضروری است که بدن انسان برای بسیاری از عملکردها به آن نیاز دارد، همچنین آهن یک جزء اصلی در ترکیب هموگلوبین است. از آنجایی که بدن به طور طبیعی قادر به تولید آهن نمی باشد، آهن مورد نیاز بدن از طریق مصرف مواد غذایی غنی از آهن و مکمل ها تامین می گردد. کم خونی فقر آهن شایع ترین نوع کم خونی بوده و علت آن دریافت ناکافی آهن از منابع غذایی و یا عدم جذب آهن کافی توسط دستگاه گوارش است. علت اصلی کم خونی فقر آهن در زنان از دست دادن خون در زمان عادت ماهانه می‌باشد. سازمان بهداشت جهانی، کمبود آهن را اولین و مهمترین اختلال تغذیه ای در جهان نامیده است. از علائم و عوارض کمبود آهن در کودکان، احساس خستگی، بی قراری، رنگ پریدگی، کمبود نفس، تاخیر در رشد جسمانی، کاهش تمرکز و قدرت یادگیری ،کاهش رشد ذهنی و هوشی و در نتیجه افت تحصیلی می باشد.

آهن عنصر ضروری و مهم تشکیل دهنده پروتئین‌های شرکت کننده در انتقال اکسیژن و متابولیسم محسوب می‌شود. مرکز هموگلوبین گلبول‌های قرمز از برخی پروتئین‌ها و آهن تشکیل شده است. در یک انسان سالم، حدود ۱۵ گرم هموگلوبین به ازاء هر ۱۰۰ سی‌سی خون وجود دارد. هر گرم هموگلوبین حاوی ۵/۳ میلی گرم آهن است. بدن یک انسان بالغ و سالم حاوی ۴ تا ۵ گرم آهن است. حدود ۶۰ الی ۷۰ درصد آهن بدن در هموگلوبین موجود بوده و ذخایر موجود در کبد، طحال و مغز استخوان بزرگترین منبع آهن بعد از هموگلوبین در بدن می‌باشند که حدود ۳۰ الی ۳۵ درصد از آهن بدن را شامل می‌شوند.آهن یکی از ریز مغذی‌های ضروری برای داشتن بدنی سالم و نیرومند است، به این دلیل که یکی از اجزاء تشکیل دهنده هموگلوبین خون می‌باشد. هموگلوبین مسؤول انتقال اکسیژن از ریه ها به تمامی سلول‌های بدن، از طریق جریان خون است. به علاوه آهن در فرآیند متابولیسم انرژی شرکت دارد و همچنین نقش مهمی را در سیستم دفاعی بدن ایفا می‌نماید. خصوصاً در دوران بارداری و شیردهی، میزان نیاز بدن به آهن افزایش یافته و نیاز بیشتری به آن، احساس می‌گردد.

میزان کمتر آهن در ساختار میوگلوبین در عضلات بدن، همچنین در سرم خون و در تمامی سلول‌ها به عنوان تشکیل دهنده برخی آنزیم‌ها یافت می‌شود. در بدن انسان آهن به صورت ترکیب با سایر ترکیبات بدن وجود دارد. حدود ۲ الی ۱۰ درصد از آهن دریافتی در بدن از رژیم‌های غذایی متنوع با مقادیر آهن متفاوت بدست می‌آید. در افرادیکه دچار کمبود آهن در بدن می‌باشند، میزان جذب آهن در آنها بیش از ۵۰ درصد افزایش می‌یابد. آهن در کبد، طحال و مخاط روده ذخیره می‌شود. آهن آزاد شده در نتیجه تجزیه گلبول‌های قرمز دوباره جهت سنتز هموگلوبین مورد استفاده قرار می‌گیرند. از این رو آهن موجود در بدن، به طور موثری استفاده شده و به دفعات تبدیل و مصرف می‌شود.

 

نقش آهن در سلامت انسان:

انتقال اکسیژن:

هم (Heme) یک ترکیب حاوی آهن می‌باشد که در تعدادی از مولکول‌های مهم از نظر زیستی مانند هموگلوبین و پروتئین‌های حاوی آهن که در حمل و ذخیره اکسیژن نقش دارند، یافت می‌شود. هموگلوبین، پروتئینی است که در گلبول‌های قرمز یافت می‌شود و حدود دوسوم آهن بدن را تشکیل می‌دهد. میوگلوبین در حمل و ذخیره کوتاه مدت اکسیژن در عضلات و کمک به تأمین اکسیژن مورد نیاز عضلات فعال بدن، نقش مهمی ایفا می نماید. در مواردی که اکسیژن به میزان کافی وجود ندارد (هیپوکسی: مثلاً در افرادی که در ارتفاعات بالا زندگی می‌کنند یا افرادی که مبتلا به بیماری ریوی مزمن می باشند.) واکنش های فیزیولوژیک بدن افزایش یافته و منجر به افزایش تشکیل گلبول‌های قرمز، تحریک رشد مویرگ۲های خونی و افزایش تولید آنزیم‌هایی که در متابولیسم غیر‌هوازی نقش دارند، می‌گردد. در تمامی مراحل ذکر شده، آهن دارای نقش حیاتی می‌باشد.

تولید انرژی:

سیتوکروم‌ها (Cytochromes)، ترکیبات حاوی هم می‌باشند که به علت نقش آنها در انتقال الکترون در میتوکندری در تولید انرژی سلولی و بقای آن‌، نقش حیاتی دارند. آنزیم‌های حاوی آهن بدون هم مانند NADH دهیدروژناز و سوکسینات دهیدروژناز نیز در متابولیسم مهم می‌باشند.

سم‌زدایی:

سیتوکروم ۴۵۰-P به خانواده‌ای از آنزیم‌ها اطلاق می‌شود که در متابولیسم تعدادی از مولکول‌های زیستی مهم و سم‌زدایی و متابولیسم داروها و آلاینده ها نقش دارند. این سیتوکروم نیز مانند دیگر سیتوکروم‌های این گروه حاوی آهن می‌باشد.

عملکرد سیستم ایمنی:

کاتالاز و پراکسیداز، آنزیم‌های حاوی هم می‌باشند که سلول‌ها را در برابر تجمع هیدروژن پراکسید (H2O2) محافظت می‌کنند. در بخشی از واکنش‌های سیستم ایمنی، باکتری‌ها توسط گلبول‌های سفید بلعیده شده و گلبول‌های سفید در معرض ROS (گونه‌های اکسیژن راکتیو) جهت از بین بردن باکتری‌ها قرار می‌گیرند. حذف ROS به کمک نوتروفیل‌ها توسط آنزیم‌های الوپراکسیداز آهن‌دار کاتالیز می‌گردد.

سنتز DNA:

آنزیم مهم دیگر که وابسته به آهن ریبونوکلئوتیدردوکتاز می‌باشد که جهت سنتز DNA مورد نیاز است. بنابراین آهن از این نظر در انجام تعدادی از واکنش‌های حیاتی بدن مانند رشد، تولید مثل، سلامتی و عملکرد ایمنی اهمیت فراوانی پیدا می‌کند.

تکامل عصبی جفت:

آنمی زودرس فقر آهن منجر به تکامل نا‌مناسب رفتاری و عصبی در کودکان می‌گردد. مطالعات انجام شده در کودکان نشان می‌دهد که این اثر برگشت‌ناپذیربوده و می‌تواند بسته به تغییرات شبکه‌های عصبی و ماهیت زیستی میلینه شدن و خونریزی قاعدگی، شدید باشد. همچنین بارداری‌های مکرر، شیردهی طولانی مدت و تعریق بیش از اندازه در تابستان، باعث کاهش میزان آهن در خون می‌گردد. حجم مایعات در بدن نیز کاهش می‌یابد. کمبود آهن در رژیم غذایی می‌تواند باعث ایجاد آنمی وابسته به رژیم غذایی، کاهش مقاومت بدن نسبت به بیماری، رنگ پریدگی چهره، کوتاه‌شدن تنفس و کاهش تمایل جنسی گردد. بیمار ممکن است از افسردگی ذهنی و تحریک‌پذیری نیز رنج ببرد.

منابع غذایی حاوی آهن:

بهترین منابع غذایی حاوی آهن غذاهای حاوی گندم، سبزیجات و ماهی می‌باشند. گوشت تیره نیز مقادیر زیاد آهن در خود دارد.

چه افرادی نیاز بیشتری به مکمل‌های حاوی آهن دارند؟

به خاطر داشته باشید که:

آهن در زندگی تمامی افراد به علت تأثیرات سودمندی که در بدن دارد، مورد نیاز می‌باشد.

اطفال و کودکان

خانم‌های باردار و در دوران شیرده

افرادیکه دچار سوء تغذیه می‌باشند.

افرادیکه دچار آنمی شدید می‌باشند.

افراد مسن (۶۵ سال و بیشتر)

ورزشکاران

بیمارانیکه دچار اختلالات کلیوی می‌باشند.

 

تحقیقات علمی درباره آهن:

آنمی بیماری مزمن:

استفاده از آهن به صورت خوراکی جهت درمان آنمی وابسته به نارسایی مزمن کلیوی و شیمی درمانی موثر می‌باشد.

آنمی وابسته به فقر آهن:

فروس سولفات ( Ferrus Sulfate)، درمان استاندارد آنمی وابسته به فقر آهن می‌باشد. آیرون دکستران داخل وریدی توسط پزشکان جهت تأمین میزان کافی آهن در مغز استخوان زمانیکه درمان خوراکی جواب ندهد، تجویز می‌شود.

پیشگیری از آنمی فقر آهن در دوران قاعدگی خانم‌ها:

ثابت شده است که استفاده از مکمل‌های غذایی حاوی آهن باعث بهبود وضعیت آهن در دوران قاعدگی خانمها می‌گردد.

اختلال بیش فعالی با نقص در دقت کودکان (ADHD):

بر پایه مطالعات مقدماتی، استفاده از آهن خوراکی می‌تواند باعث بهبود علائم اختلال بیش فعالی همراه با کم دقتی گردد. مطالعات بیشتری قبل از اینکه نتایج عمومیت داده شود، لازم می‌باشد.

خستگی در خانم‌ها با میزان کم فریتین:

فروس سولفات باعث بهبود خستگی ابتدایی در خانم‌هایی که غلظت آهن خون آنها پایین و یا در مرز می‌باشد، می گردد. مطالعات بیشتری در این خصوص لازم است.

بهبود عملکرد تشخیصی وابسته به کمبود آهن:

نشان داده شده است مصرف آهن به صورت خوراکی باعث بهبود عملکرد تشخیصی وابسته به فقر آهن در کودکان دچار کمبود آهن و نوجوانان می‌گردد. مطالعات بیشتری جهت اطمینان از اثرات سودمند آهن در این مورد، مورد نیاز می‌باشد.

سمیت با سرب:

کمبود آهن می‌تواند باعث افزایش خطر ابتلا کودکان به مسمومیت با سرب گردد. گرچه مصرف مکمل‌های حاوی آهن در مسمومیت با سرب باید در افرادیکه به طور واقعی دچار کمبود آهن می‌باشند و یا افرادیکه در تماس مداوم با سرب می‌باشند مانند افرادیکه در مناطق آلوده با سرب زندگی می‌کنند، صورت گیرد.

پیشگیری از مسمومیت با سرب در خانم‌های ورزشکار:

مطالعات ابتدایی نشان داده است که مصرف مکمل‌های حاوی آهن می‌تواند باعث از بین‌بردن آنمی خفیف بعد از ورزش، تقویت انرژی و افزایش قدرت بدنی گردد.

پیشگیری از آنمی کمبود آهن وابسته به خونریزی گوارشی:

مصرف آیرون سوکروز داخل وریدی به میزان بالا در بیمارانی که دچار آنمی وابسته به کمبود آهن می‌باشند و یا دچار خونریزی گوارشی بوده‌اند مناسب به نظر می‌رسد ولی مطالعات بیشتر در این خصوص مورد نیاز است.

درمان آنمی پره دیالیز (Predialysis anemia) :

میزان کافی آهن به عنوان یک درمان مکمل به همراه اریتروپوتیین در درمان آنمی پره دیالیز می‌تواند سودمند باشد. آنمی پره دیالیز باید توسط پزشکان مجرب درمان گردد. مطالعات بیشتری در این خصوص مورد نیاز است.

شربت فروزن جویس استارویت حاوی آهن لیپوزومال، ویتامین‌های B6 و B12 است که به خونسازی و پیشگیری از کم‌خونی در کودکان و نوجوانان کمک می‌کند. مزیت مهم این شربت وجود آهن به فرم لیپوزومال است که باعث افزایش جذب و کاهش عوارض گوارشی ناشی از مکمل آهن می‌شود.

 

آهن لیپوزومال:

جذب بیشتر : آهن لیپوزومال، آهن فریک پیروفسفات پوشیده شده در یک غشای دو لایه فسفولیپیدی است که به آهن اجازه می‌دهد بدون تخریب یا غیر فعال شدن از محیط اسیدی معده عبور کرده و مستقیما در روده جذب شود. آهن لیپوزومال انحلال پذیری بیشتر و در نتیجه زیست دسترسی بالاتری هم دارد. دو لایه لیپیدی آهن لیپوزومال به مولکول پایداری می‌دهد و باعث می‌شود که محتویات آن به آرامی آزاد شود. آزاد شدن تدریجی نیز به جذب بهتر آهن کمک می‌کند.

عوارض گوارشی کمتر:غشای لیپوزومالی از تماس مستقیم آهن با موکوس روده‌ای جلوگیری کرده و به همین دلیل تحمل پذیری آهن را افزایش می‌دهد. سایر املاح آهن طعم فلزی نامطلوبی دارند در حالیکه آهن لیپوزومال فاقد این طعم فلزی است و بهتر تحمل می‌شود.

مجموعه این عوامل باعث می‌شود که مکمل یاری با آهن لیپوزومال منجر به افزایش جذب، زیست دسترسی و کاهش عوارض گوارشی شود.